Rad pevačke župe “Mokranjac” u Skoplju

Sedišta svih sastanaka srpskih rodoljuba u Skoplju bili su Srpska mitropolija, konzulat, Muška gimnazija i osnovne škole. Skopljanska omladina okupljala se u gimnaziji i učiteljskoj školi. Pritisak turske vlasti naterao je omladinu da zbije redove. U ovakvim prilikama prvo se pojavila ideja o osnivanju pevačkog društva. Krajem 1907. osnovano je pevačko društvo „Vardar”. (1) Grupa omladinaca, učenika škole, zanata i trgovačkih pomoćnika počela je 1908. u Skoplju da vežba gimnastiku. Oni su 1909. osnovali dušanovačko gimnastičko društvo u Skoplju. Prvi vežbači bili su članovi omladinskog pevačkog društva „Vardar“. (2)

Posle Prvog svetskog rata osnovan je Južnoslovenski pevački savez i nova pevačka društva.  Pevačko društvo „Vardar” učestvovalo je zajedno sa drugim društvima u turnejama. U Dubrovnik je 30. maja 1931. stiglo posebnim vozovima preko 600 izletnika Jadranske straže iz svih krajeva Južne Srbije (Makedonije). Izletnici su predvođeni sokolskom i građanskom kumanovskom muzikom (u živopisnoj narodnoj nošnji svoga kraja) u povorci došli u grad, pozdravljeni burnim pljeskanjem. Ispred gradske opštine pozdravio ih je u ime dubrovačke Jadranske straže Dušan Bašić istakavši: „ …dolaskom u drevni slavenski grad obnavljaju one veze,  koje su i u davnoj prošlosti usko vezivale stari slobodni Dubrovnik sa carskim Skopljem.“ U počast izletnicima vojna muzika svirala je na Šetalištu Kralja Aleksandra birani program. Jadranska straža u Dubrovniku ovom prilikom poklonila je pevačkom društvu „Vardar“ lovor vijenac sa natpisom „Jadranska straža u Dubrovniku 30 V 1931. Srpskom Pjevačkom Društvu „Vardar“ u Skoplju“. Izletnici su produžili za Zeleniku, da predaju počasnu zastavu, dar Jadranske straže,  krstarici „Dalmacija”.(3) Priređen im je veličanstven doček u Zelenici, gde ih je dočekalo mnoštvo naroda, predstavnici vlasti, tri muzike, oficiri i sokoli. Na banketu Mesnog odbora Jadranske straže iz Đenovića zahvalio se advokat iz Bitolja, Divac, a odgovorio mu je sekretar Petković, koji je zahvalio na donošenju zastave. U Zelenici prvi obred izvršio je prota Savo Rađenović. Prilikom osvećenja odgovaralo  je pevačko društvo „Vardar”. (4)

Na inicijativu skopskog mitropolita Josifa osnovan je u Skoplju „Sveštenički hor”. Svi skopski sveštenici postali su članovi hora. Zadatak hora je bilo priređivanje duhovnih koncerata u dane praznika. Sem toga, hor je spremao i horske kompozicije za liturgije, blagodarenja, opela i druge svečane prilike. Skopsko pevačko društvo „Mokranjac” ustupilo je horu svoje prostorije za probe. Za dirigenta hora primio se kompozitor Pera Ilić, dugogodišnji dirigent najstarijeg pevačkog društva u Skoplju „Vardar”. Po mišljenju autora članka u časopisu „Ćirilometodski vjesnik” iz Zagreba hor je osnovan po uzoru Ćirilo-Metodovog hora u Zagrebu. Istakao je :  „Osnutak njegov valja stoga toplo pozdraviti, jer će i on svojim djelovanjem na jugu naše Otadžbine doprinijeti širenju lijepe crkveno-staroslavenske pjesme a time i duhovnom jačanju našeg naroda u cilju starih slovenskih kršćanskih tradicija”. (5)  U Julu 1933. skopsko akademsko pevačko društvo „Obilić” priredilo je u Narodnom pozorištu u Sarajevu koncert. Program je bio obilan, većinom nova dela  iz Južne Srbije. (6)

U dvorani “Kola” u Zagrebu je  pevačko društvo „Vardar” iz Skoplja priredilo je koncert. Na programu su bili kompozitori iz svih krajeva Jugoslavije. Prvi deo bio je posvećen pravoslavnoj muzici  pa su pored Brnobića i Mokranjca bili zastupljeni Rusi Čajkovski, Bortnjanski i Makarov.  Župa „Štrosmajer” i pevačko društvo “Kolo” pozdravili su goste. Pevačkom društvu „Vardar” predalo je pevačko društvo “Kolo” venac za uspomenu njihovog prvog nastupa u Zagrebu. (7)

U Skoplju je 1934.održan slet pevačkih društava Vardarske banovine na drugi dan Uskrsa. Na sletu i utakmici učestvovalo je 11 pevačkih društava sa preko 500 pevača. Slet je bio zavšen pevačkom utakmicom u Narodnom pozorištu.  (8) Pored godišnje župske skupštine Uprava župe „Mokranjac” priredila je 9 aprila 1934. utakmicu društava koja su se ranije  prijavila i došla u Skoplje. U Ocenjivačkom sudu bili su savezni dirigenti Svetolik Pašćan, Mihailo Vukdragović i glavni sekretar Saveza Mil. Živković. Utakmicu je otvorio predsednik župe Stojan Zafirović svojim govorom. Skupština župe, manifestacije društava kroz Skoplje i utakmica predstavljali su po mišljenju u Izveštaju za godinu 1934/35 nacionalni događaj za tadašnju Južnu Srbiju. Isticalo se da je narodna nošnja takmičarki začinjavala praznik naše pesme. Horovi su se plasirali : U I kategoriji : Pevačko društvo „Vardar” iz Skoplja. Bitoljsko „Kajmakčalan”. Skopsko „Mokranjac”. Skopsko jevrejsko pevačko društvo, Bitoljsko „St. Mokranjac”, Pećko pevačko društvo, Kavadarsko „Bratstvo” i Đevđelijsko „Prestolonaslednik Petar”. U II kategoriji : Prizrensko pevačko društvo „Car Uroš” i kočansko „Jovan Skerlić”. Na utakmici je kao gost učestvovao i hor podoficira skopskog garnizona. Prvu nagradu pehar Živojina Lazića, ministra unutrašnjih poslova, dobilo je društvo „Vardar”; Drugu nagradu, pehar župe, dobilo je bitoljsko „Kajmakčalan”; treću, pehar predsednika opštine Josifa Mihajlovića, dobilo je prizrensko pevačko društvo „Car Uroš”, kao pobednik u  II kategoriji. Vardarska pevačka župa „Mokranjac” u Skoplju u svom Izveštaju za godinu 1934/35 zabeležila je saradnju sa raznim organizacijama prilikom polugodišnjeg pomena kralju Aleksandru.  I župska uprava i sva učlanjena i ona koja nisu društva su posle ubistva kralja Aleksandra priredila svečane komemoracije. Župska komemoracija bila je 17 oktobra 1934. Predstavnici župe na sahrani kralja Aleksandra bili su dr. Voja Radovanović, profesor univerziteta  i Mirko Jovanović, profesor gimnazije.Nedostatak novčanih sredstava omeo je plan župe da izvede župski tečaj za horovođe. Iz istog razloga nije uspela da otvori muzičku školu u Skoplju. U tome je uspelo pevačko društvo „Mokranjac”. U svim većim i manjim mestima postojala je dobra volja da se pevačka društva održe i neguju nacionalnu i crkvenu muziku. U većini slučajeva pojedine crkvene opštine i institucije materijalno su pomagale horove, koji su pevali po crkvama i održavali tradiciju starih pevačkih društava. Pevačke odseke imala su i sokolska društva (Berovo i dr.) Župa je osnivanje novih društava pomogla uputstvima i savetima. Održavala je veze sa novoosnovanim društvima u Štipu, Berovu i Velesu. Pomagala je moralno društva koja su priređivala pevačke turneje. Primer toga je bilo gostivarsko društvo „Šijački”. Gostivarsko društvo „Šijački” je 1935. ušlo u članstvo Saveza. U maju 1934. župe je dočekala šibeničko društvo, dočekala je praški pevački zbor  „Smetana”. Sadejstvovala je dočeku sarajevskog jevrejskog pevačkog društva koje je, na povratku iz Palestine u Sarajevo, održalo u Skoplju koncert. U drugoj polovini septembra 1934. na čelu sa predsednikom župe, skopsko pevačko društvo „Vardar” napravilo je izlet do Soluna. Na međunarodnom sajmištu, u radio studiju  i prostorijama Jugoslovenskog kluba održalo je  koncert. Odlikovano sajamskim „Grand Prix” društvo je mnogo učinilo za umetnički renom Jugoslavije u Grčkoj. Sem grčkih i francuske novine solunske i atinske pohvalile su umetnički nastup „Vardara”.

Na godišnjoj župskoj skupštini održanoj 13 aprila 1935. u Skoplju izabrani su u Upravu župe za predsednika Stojan Zafirović, direktor muške gimnazije; za podpredsednika Dušan Konjević, direktor ženske gimnazije; za sekretara Budislav Šandorov, nastavnik gimnazije; za blagajnika Leon Alađem, komisionar;  za I župskog horovođu Stevana Šijačkog, nastavnika muzike u Učiteljskoj školi; za II župskog horovođu Josipa Brnobića, profesora muzike u Muškoj gimnaziji; za članove Uprave : Marka Majorovića, trgovca; Zarka Kalika, advokata; Ivana Antića, blagajnika Narodne banke; Dragoljuba Davidovića, nastavnika gimnazije;. U Nadzornom odboru bili su : Bora Stokić, činovnik banke; Isak Ruben, trgovac;  Sotir Beškić, državni majstor. Zamenici su bili : Ljubomir Zlatanović, predsednik kavadarskog društva „Bratstvo”; Bora Đuričković, predsednik đevđelijskog društva „Prestolonaslednik Petar”; sveštenik Stojan Kapetanović, predsednik  bitoljskog pevačkog društva  „St. Mokranjac”; Vladeta Radivojević, predsednik prizrenskog pevačkog društva „Car Uroš” i Ljubomir Ivković, predsednik gostivarskog pevačkog društva  „Šijački”.(9)

Povodom proslave nedelje pravoslavlja koja se priređivala u Skoplju jedanput svake godine priredila su skopska pevačka društva u sali Oficirskog doma zajedno duhovni koncert. Na koncertu je prvi put učestvovao novosnovani „Sveštenički pjevački hor” grada Skoplja. Na programu su bile kompozicije Ljvova, Grigorijeva, Bortnjanskoga, Mokranjca i M.R. Pavlovića. (10)  Pevačko društvo „Vardar” održalo je godišnju skupštinu 24.februara 1935. Muzičku školu „Mokranjac” osnovalo je pevačko društvo „Mokranjac”. Škola je osnovana i potvrđena 27septembra 1934. na dan 20-godišnjice smrti Stevana Mokranjca. Osnivački odbor sačinjavali su : dr. Vojislav Radovanović, profesor univerziteta u Skoplju,  Dušan Konjević, direktor ženske gimnazije u Skoplju i Miodrag Vasiljević, kompozitor iz Skoplja.

Prizrensko pevačko društvo „Car Uroš” održalo je 17 marta 1935. pedesetu redovnu skupštinu. Pored ostalog izabralo je za svog počasnog člana glavnog tajnika JPS Milenka Živkovića, kompozitora. On je svoju svitu za mešoviti hor „Prizrenke” posvetio tom društvu.

Vardarska pevačka župa „Mokranjac” održala je na Blagovesti 7 aprila 1935. duhovni koncert u Skoplju, povodom polugodišnjeg pomena kralju Aleksandru. Učestvovala su župska društva : „Vardar”, „Mokranjac”, „Obilić”, Jevrejsko pevačko društvo i Hor pravoslavnih sveštenika grada Skoplja. (11)

 Skopsko pevačko društvo „Mokranjac” i Muzička škola „Mokranjac” proslavili su slavu sv. Stevana Arhiđakona u spomen svog duhovnog patrona Stevana Mokranjca. (12)  Novosadska župa Južnoslovenskog pevačkog saveza „Izidor Bajić“ priredila je 15.6.1935. proslavu 25–godišnjice umetničkog rada Svetolika Pašćana. Novosadski građani predali su Pašćanu venac, a pevačko društvo iz Skoplja počasnu diplomu. (13) U julu 1935. priredilo je pevačko društvo  „Obilić” iz Skoplja turneju po Moravskoj i Vardarskoj banovini radi širenja umetnosti i pesme pod vođstvom zborovođe  Stanka Viličića. Na programu su bila dela domaćih autora Biničkog, Mokranjca, Hristić, … . i kompozitori pesama sa Juga : Slavenski, Ilić, Krstić i  Stanko Viličić. Članovi „Obilića” bili su većinom studenti i studentkinje filozofskog fakulteta u Skoplju. (14)

 U dvorani Narodnog pozorišta u Skoplju Pevačko društvo „Mokranjac” priredilo je svoj godišnji koncert 24 maja 1936. Na programu su bili : Čajkovski, D.Bortnjanski, P. Gligorijev, F.Ferjančič, J.Gotovac, M.Tajčević, M.Živković, A Lajovic i St. Mokranjac. Josip Brnobić, horovođa najsarijeg Srpskog pevačkog društva „Vardar” u Skoplju, je dirigovao horom. (15)

Na Sokolskom sletu u Skoplju 1937. prikazana je scena „Krunisanje Dušanovo“ u inscenaciji reditelja Narodnog pozorišta Petra Matića. Prikazan je  Dušanov grad i  Crkva Sv. Bogorodice. Scene  Dušanovog dolaska i pozdravljanje velmoža.  Prisutni su bili narod i velmože. Dušan je pozdravio narod. Patrijarh je blagosiljao i krunisao Dušana. Uz sviranje fanfara izvršeno je krunisanje Dušanovo (koga je igrao glumac Siniša Ravasi).  Dušan je krunisao caricu i svog sina Uroša. Dušan je primio žezlo, narod je pozdravio svog cara. Dušan je odlikovao svoga šuraka Jovana, čitao proglas narodu i zaklinjao se da će po pravdi vladati. Horovi iz Skoplja su naizmenično sa muzikom pratili tok krunisanja. Posle krunisanja 16 članova sokolske čete iz sela Smokvice kod Đevđelije – Rusalije izvelo je nekoliko starih igara uz narodnu muziku. (16) Na sceni bili su prisutni : car bugarski Jovan Aleksandar, sa bugarskim patrijarhom i boljarima; dubrovačka vlastela Đunio Derza, Đunio De Kalikio i Nikola Gondola, … . Cara Dušana trebao je da igra Dobrica Milutinović. U sceni su učestvovali : Pevačko društvo „Vardar” sa svojim horovođom Vaclavom Malim; Pevačko društvo „Mokranjac” sa svojim  horovođom Josifom Brnobićem;  Pevačko društvo „Srpsko-jevrejsko” sa svojim horovođom Stevanom Šijačkim; Akademsko pevačko društvo „Obilić” sa svojim horovođom Stankom Viličićem; „Skolsko pevačko društvo“ — Kumanovo, sa svojim horovođom Duškom Polemarevićem; Vojna muzika XXI pešadijskog puka Skoplje, sa kapelnikom Vaclavom Malim i Vojna muzika XXI pešadijskog puka  Kumanovo, sa kapelnikom Tomislavom Zidarom.(17) Za slet radnju i igru za Kosače uvežbao je Krsta Božinović, učitelj u Kumanovu. (18) Na kraju javne vežbe izvedena je druga sletska scena  „Robovanje i Oslobođenje” u 10 slika : 1. Kosači i kopači u narodnoj nošnji svojim simboličnim vežbama predstavljali su rad naroda u polju pre 1912. 2. Nastupile su  vile sa velovima, izvodivši ritmičke vežbe simbolizirajući nadu u bolju budućnost. 3. Sokoli koji su predstavljali članove „Dušana Silnog” (1908) izvodili su proste vežbe, što je predstavljalo širenje sokolstva u narodu. 4. Konjanik u crvenoj  odeći koji je nosio u ruci srpsku zastavu preleteo je preko vežbališta nagoveštavajući oslobođenje. 5. Nastupile su  dve čete vojnika, uz pucnjavu mitraljeza. Srpska vojska je nastupala a neprijateljska otstupala. Za vreme borbi palo je nekoliko srpskih vojnika i ostalo na bojnom polju. 6. Uz Betovenov „Posmrtni marš” vile su prišle palim vojnicima. Zatim molitva. Prišli su anđeli, noseći vence, kojima su kitili pale vojnike. 7. Vile su nosile zastavu i stavile je na grobove poginulih. Članovi su digli jarbol u vidu krsta, na kojem se u sredini digla jugoslovenska zastava, a sa strane zastavice svih slovenskih naroda. 8. Muška deca svojim nastupom ispisivala su inicijal kralja Petra I  „P I”, zatim inicijal  kralja Aleksandra I „A I”, i na kraju inicijal kralja Petra II „P  II”. 9. Nastupili su mornari, vojnici, članice u narodnim nošnjama, članovi četa -Rusalije i pravili krug oko cele scene u odbrambenom položaju, predstavljajući kako Sokolstvo, narod i vojska u zajednici štite otadžbinu. 10. „Kraljevo kolo” igrale su sve grupe. Sa tribina i stajališta silazio je narod i u kolu napuštao sletilište. U sceni je učestvovalo oko 1.000 učesnika. Scenu je izvelo načelništvo župe Skoplje, pod vođstvom A. Sokolovskog, zamenika načelnika. (19)

Skopsko pevačko društvo „Mokranjac”  i Muzička škola „Mokranjac” proslavili su svoju  slavu sv. Stevana 9 januara 1941. U dvorani škole bio je izvršen crkveni obred i rezanje kolača. Prisustvovali su izaslanik kralja general Damjanović, ban Živojin Rafailović sa suprugom, komandant Treće armije  general Ilija Brašić sa suprugom, mitropolit skopski Josif, izaslanik predsednika opštine gradski većnik Dimitrije Hadži-Jovanović, predsednik Saveza ugostiteljskih udruženja Vladan Bogdanović, predsednik Saveza trgovačkih  udruženja Dimitrije Jakovljević, predstavnici svih skopskih pevačkih društava i brojni ugledni gosti. Posle verskog obreda dr. Vojislav Radovanović, profesor univerziteta, pozdravio je goste i pročitao pozdravne telegrame koji su sa dvadesete društvene slave upućeni visokom pokrovitelju kralju Petru Drugom, visokom dobročinitelju i počasnom članu predsedniku vlade Dragiši Cvetkoviću i ministru dr. Mihu Kreku. Profesor  Radovanović predao je diplome počasnih članova banu Živojinu Rafailoviću, domaćinu slave uglednom skopskom trgovcu Dragom Stojadinoviću i drugim uglednim ličnostima koje su bile zaslužne za uspeh društva. (20)

Pevačko društvo „Vardar” je zajedno sa dušanovačkim gimnastičkim društvom radilo na  jačanju nacionalne svesti srpskog naroda pod turskom vlašću. Posle oslobođenja pevačka društva nastavila su svoj nacionalni rad. U Skoplju je osnovana župa „Mokranjac” Južnoslovenskog pevačkog saveza. Pevačka društva su učestvovala na sokolskom sletu 1937. u sletskoj sceni Krunisanje Dušanovo.

Saša Nedeljković
član  Naučnog društva  za  istoriju  zdravstvene  kulture  Srbije

Napomene :

1. Sokolsko društvo Skoplje-Matica, „Spomenica o proslavi 30-godišnjice i izveštaj o radu u 1939 god. “, Skoplje, 1940, str. 5-30;
2. Sokolsko društvo Skoplje–Matica, „Spomenica o proslavi 30godišnjice i izveštaj o radu u 1939 god.”, Skoplje, 1940, str. 5–30; „Sokolstvo u Južnoj Srbiji“, „Soko na Vardaru“, Skoplje, juli 1933, br. 7, str.50, 51, 52;
3. „Izlet Jadranske straže iz Južne Srbije“, „Jadranska straža”,Split, oktobar 1931, br.10, str.279;
4. „Poseta našeg juga našem moru”, „Jadranska straža”, Split, juli 1931, br. 7, str. 174-178;
5. „Svećenici u Skoplju osnovali kor”, „Ćirilometodski vjesnik”, Zagreb, august-septembar-oktobar 1933, br. 7-9, str. 57;
6. „Koncert Skopskog Obilića u Sarajevu”, „Ćirilometodski vjesnik”, Zagreb, august-septembar-oktobar 1933, br. 7-9, s 58;
7. „Koncert Skopskog pjevačkog društva „Vardar”, „Ćirilometodski vjesnik”, Zagreb, decembar 1933, br. 11-12, 73;
8. „Slet pjevačkih društava Vardarske banovine”, „Ćirilometodski vjesnik”, Zagreb, maj 1934, br. 5, str. 50;
9. Pretsednik St. Zafirović, „Izveštaj Vardarske pevačke župe „Mokranjac” u Skoplju za godinu 1934/35”, „Vesnik Južnoslovenskog pevačkog saveza”, Beograd, juni/septembar 1935 god, br. 4/7, str. 45, 46;
10. „Duhovni koncert u Skoplju”, „Ćirilometodski vjesnik”, Zagreb, juni, juli i august 1934, br. 6,7 i 8, str. 78;
11. „Župe i društva”, „Vesnik južnoslovenskog pevačkog saveza”, Beograd, april/maj 1935 god.  2/3, str. 24, 25, 26;
12. „Slave”, „Vesnik južnoslovenskog pevačkog saveza”, Beograd, januar/februar 1936 god., br. 1/2, str. 16;
13. Proslava 25–godišnjice umjetničkog rada Svetolika Pašćana“, „Ćirilometodski vjesnik“, Zagreb juni, juli, avgust 1935, br. 6,7 i 8, 80;
14. „Turneja skopskog pjev. društva „Obilić””, „Ćirilometodski vjesnik”, Zagreb, juni, juli i august 1935, br. 6,7 i 8, 76;
15. „Župe i društva”, „Vesnik južnoslovenskog pevačkog saveza”, Beograd, juni 1936, br. 6, str. 48;
16. „Krunisanje Dušanovo“,  „Sokolska prosveta“, Beograd, Maj 1938, br. 5, str. 159; B.S. „Vidovdanskim sletom u Skoplju jugoslovensko Sokolstvo dostojno je proslavilo 25-godišnjicu oslobođenja naših južnih krajeva”, „Sokolski Glasnik”, Beograd, 3 juli 1937, br. 21, str. 2;
17. Sredio V. Popović, „Nekoliko reči.”, „Sletska scena o proslavi 25-godišnjice oslobođenja Južne Srbije KRUNISANJE DUŠANOVO, Skoplje 1937 god, Izdanje Sokolskog sletskog odbora Sokolske župe-Skoplje, str. 7, 17, 18, 21, 23, 26, 28;
18. Sredio V. Popović, „Sletska scena o proslavi 25-godišnjice oslobođenja Južne Srbije KRUNISANJE DUŠANOVO, Skoplje 1937 god, Izdanje Sokolskog sletskog odbora Sokolske župe-Skoplje, str. 23;
19. S. „Vidovdanskim sletom u Skoplju jugoslovensko Sokolstvo dostojno je proslavilo 25-godišnjicu oslobođenja naših južnih krajeva”, „Sokolski Glasnik”, Beograd, 3 juli 1937, br. 21, str. 8, 9;
20. „Dvadeseta slava Skopskog pevačkog društva i Muzičke škole „Mokranjac”, „Vreme”, Beograd, 10 januar 1941, str. 8;