Zabranjena istorija stradanja

U istorijskoj jednačini stradanja i mučeništva u kojoj su vremenske i prostorne vrijednosti poznate, otkriva se i nepoznata. Ako je vremenska odrednica proljeće 1941. prošlog vijeka na prostoru naseljenom Srbima u tadašnjoj ujedinjenoj banovini Hrvatskoj sa Vrbaskom i dijelovima Zetske u Kraljevini Jugoslaviji, ili tek uspostavljenoj nezavisnoj ustaškoj paradržavi, ta „nepoznata“ je srbski narod zaglavljen između najstrašnije osvete koja im se sprema za sve udarce koje su u borbi za slobodu nanijeli kući Habsburga od Vidovdana 1914. pa do sloma carstva i s druge strane – komunističkog pokreta, koji će pokazaće se, učiniti sve da osakati organski srbski narodni otpor protiv ustaša i Njemaca u prvoj godini rata. Komunističko odugovlačenje, tobož’ ideološko presabiranje, mučka ubistva srbskih boraca partizana koji su pokazivali i trun nacionalne svijesti doveli su do toga da je srbski narod, ta „nepoznata“, s koje i danas spiramo krv i razaznajemo razmjere tog stradanja, postao nezaštićen živalj kojeg su satirali svi – i ustaše, i domobrani, i hrvatski seljaci i radnici, obični građani, propalice i besposličari, za sto kuna po satu, staro i mlado, p’janci i fratri, komšije srpovima i kosama, motikama i maljevima, u jame i škrape, u bunare i čatrnje, iza kuće, ispred kuće. Ubrzo se u ubijanje uveo red. Da ne bi došlo do opasne kontaminacije zemljišta i voda, počeli su voditi Srbe na za ubijanje određena mjesta. Tako nastaju logori, kao mjesta koja je hrvatska država odredila za ubijanje Srba.

Nakon rata, sprovedene su kakve-takve analize i procjene tog stradanja bez obzira na ideološki otpor komunista, istih onih koji su tupili oštricu srpskog otpora i samorganizovanja u prvim mjesecima svjetskog sukoba – koji prvo što učiniše nakon oslobođenja bilo je uništenje logorskih kompleksa i preoravanje stratišta, betoniranje jama. Značajni srbski naučnici nakon rata hvataju se u koštac sa jednačinom čije je rješavanje postalo dodatno otežano sveukupnom društvenom atmosferom, izjednačavanjem krivice s jedne strane hrvatskih nacista sa odgovornošću ostataka vojske Kraljevine protiv naroda i novog poretka.

Ipak, postavlja se temelj jednog uvida u razmjere srbskog stradanja koji našu žrtvu postavlja na sam vršak tog žrtvenog stupa što stremi ka nebesima kroz opštu istoriju ljudskog roda. Među zaslužnima za ozbiljna istraživanja ističu se Srboljub Živanović, Milan Bulajić i drugi. Razmjere stradanja od izvještaja prvih komisija nove vlasti neposredno poslije oslobođenja, pa kroz radove i istraživanja pomenutih naučnika ali i drugih, poklapaju se u najvećoj mjeri i taj broj je svjedočio o planskom uništenju biološkog, istorijskog, kulturnog traga postojanja jednog etniciteta.

Brojka koja nikad neće biti precizno utvrđena je nažalost neminovnost, ali utvrđivanje pojmova o prirodi takvog postupanja jednog naroda prema drugom ostaje problemski prioritet – za jednu filosofiju istorije; možda i za neku novoustanovljenu bihevioralnu istoriju. No, ostaje se svakako pri rezultatima istraživanja, iako su te brojke potpuno apstraktne ljudskom umu, kao i načini ubijanja i zvjerstva počinjena nad srbskim žrtvama ali i ostalim – romskim i jevrejskim. Od nalaza prvih komisija, broj stradalih u kompleksu logora Jasenovac, koji je najčešća tema u raspravama je od 500-600 hiljada kako to izvještava Zemaljska komisija nakon prvih istraživanja 11. maja 1945, do takođe veoma argumentovanih nalaza Srboljuba Živanovića i procjene od oko najmanje 750.000 žrtava Jasenovca.

Iako se brojevi donekle razlikuju, nalazi se suštinski ne razlikuju i tiču se slaganja u definiciji namjere počinioca i obima zločina koji ga svrstavaju u Genocid.

Devedesetih, na mala vrata istorije srbskog stradanja ulazi projekt pojedinačnog popisa, imenovanja žrtava pokolja u Jasenovcu. Jedan od posebno angažovanih bio je današnji predsjednik Upravnog odbora Muzeja žrtava genocida episkop pakračko-slavonski G. Jovan. Tih ratnih devedesetih, s hrvatske strane dopirale su informacije o monstruoznim revizionističkim projektima koji su u tim godinama sa lica zemlje i iz pamćenja brisali mrtve. Ustaški preci ubijali su žive. Popisivanje imena žrtava bila je u to vrijeme nekako najbolja protumjera. Pijetet koji je imao sasvim drugačiju simboliku i težinu od neoustaškog revizionizma. Tako je bilo onda. Devedesete su sad skoro na pola puta do ’45. To brojanje se približilo broju od sto hiljada imena – što je za svaku pohvalu, s obzirom na vremensku distancu koja se uvećava a ne smanjuje. Međutim, figura jednačine koju pomenuh na početku dobija još jednu nepoznatu koja nas zaustavlja u glavobolnoj nedoumici i nijemoj upitanosti o novim zadacima koje je ispred sebe postavio Muzej žrtava genocida. Pitanje je to za filosofiju istorije, jer brojke do kojih se došlo sad na neki volšeban način prednjače ispred uvida o obimu stradanja a koji smo usvojili na temelju rada istaknutih naučnika, ali i svih mogućih konsultovanih i upotrebljivih istorijskih izvora; od njemačkih izvještaja u toku rata do pomenutih poslijeratnih komisija.

Brojke do kojih se došlo, po konceptu jevrejskih istraživača Holokausta – jedno ime jedna žrtva – postaju u jednačini jedan kamen spoticanja, jer kao svojevrsni materijalni dokaz dobijaju jednu novu ulogu u jednom novom kontekstu, za razliku od devedesetih, kad je to otpočinjanje brojanja imalo duhovnu, molitvenu dimenziju. Brojanje kao pominjanje, sad kao da je ustupilo mjesto jednoj drugoj dimenziji brojanja – broji se izbrojivo, broji se konačno i dostupno. Brojke prizemljuju, uramljuju u vidljive i uporedive tablice.

Na nebu, smatra se, svjetli daleka prošlost u sjaju davno nestalih zvijezda, čija svjetlost još putuje do nas. Broji li neko zvijezde, prostim okom, sa zemlje. Možda smo i sami pokušali, u nekoj ljetnoj noći. I kad izbrojimo sto pedeset, ili hiljadu puta toliko, nećemo se neodstupajući utvrditi u izbrojanom broju zvijezda. Ima ih, puno, puno više.

Prije nekoliko dana, tačnije 21. avgusta, direktor Muzeja žrtava genocida gospodin Dejan Ristić proglašava sve koji su se ozbiljno i profesionalno bavili srbskim stradanjem u NDH, a posebno logorom Jasenovac „diletantima“, u intervjuu datom Glasu Srpske. Gospodinu Ristiću za okidač koristi uloga izraelskog istoričara G. Grajfa, iako ne pominje eksplicitno ni jedno ime tih „diletanata“, niti naučne pretpostavke koje smatra naučno bezvrijednim. „Diletanti“ su, shvatiće oni koji po malo prate i nekoliko srbskih intelektualaca, i Antonić, Ković i svi ostali koji uzmu u usta Jasenovac, a s kojima je episkop slavonski sa smetnjama na vezi, ili gospodin Ristić, ali i svi oni koji se ne slažu sa doktrinom koju u našim danima donosi Muzej Genocida – koja se ne slaže sa opštepoznatim činjenicama o srbskom stradanju, a suštinski se slaže sa zvaničnim savremenim hrvatskim podacima o stratištima iz NDH.

Nova doktrina se jednako poklapa sa riječima J. Baberovskog, koji za njemačkog istoričara i „stručnjaka za NDH“ Aleksandra Korba i njegovu doktorsku disertaciju kao mentor kaže: „Korbova disertacija je izvanredan prilog istraživanju genocida i nasilja. Niko više neće moći da piše o ovoj temi na uobičajen način.“ Mnogi su već čuli za Korba, njemačkog stručnjaka za NDH, koji je bio gost u srbskim institucijama dva puta, u Muzeju žrtva Genocida 2019. ali i kao zvijezda simposiona „Novomučenici – Poliperspektiva“ održanog 14. 9. 2021. u prostorijama Srbske pravoslavne gimnazije u Zagrebu, pod pokroviteljstvom Patrijarha Porfirija. Aleksandar Korb je poznat naučnoj javnosti po svojoj tezi da u NDH nije bilo „master plana“ za uništenje Srba. Srbi su često ubijani iz straha ustaša od pobune, nerijetko u logorima jer su proizvodni planovi sa logorašima propadali, a sav taj arsenal bizarnih oružja za ubijanje, kaže doktor Korb, nastao je uslijed slabe opremljenosti ustaša.

Kakva je priroda događaja koja je utjecala na ovakvu drastičnu promjenu u pristupu žrtvama Genocida? Mislim prvenstveno na glavne aktere i najeksponiranije ličnosti u ovoj problematici, a to su episkop slavonski Jovan, i aktuelni direktor Muzeja žrtava Genocida, gospodin Ristić. U devedesetim određeni uslovi, prije svega tehnološki, bili su bliži sredini HH vijeka i godinama završetka rata, nego današnjim navikama i civilizacijskim pretpostavkama oko kojih se one uobličavaju. Tih devedesetih jeromonah cetinjskog manastira otac Jovan, sadašnji vladika slavonski, činilo se da je na pleća nabacio veliko breme bavljenja temom Jasenovca i njegovim žrtvama. Od tih dana i lika oca Jovana i njegovog nesvakidašnjeg truda – u čijoj nezvaničnoj biografiji su stajale već tad urbane legende o saradnji sa poznatom makedonskom grupom Anastasija, zavidnim poznavanjem moderne kulture, lika jednog mladog i obrazovanog monaha, uz to iz stradalnog Potkozarja – do ovih izjava g. Ristića (a njih dvojica pripadaju identičnom narativu, jer vladika Jovan je i predsjednik upravnog odbora Muzeja, dakle bliski mu je saradnik Ristić), čini se, razlika je veća nego što su pomenute civilizacijske i ambijentalne, ako uporedimo današnjicu i posljednju deceniju HH vijeka. Kao da su prošle godine, ne obične, nego one svjetlosne kojima se mjeri udaljenost od davno nestalih zvijezda, čiji sjaj još ipak vidimo.

Dakle, sve ono što ne pripada tom diskursu iza kojeg stoji Muzej žrtava Genocida, Ristić proglašava dilentatizmom. Ukidajući bilo kakav naučni dijalog, očito je došlo vrijeme institucionalizacije monopola koji je za sebe prigrabio Muzej žrtava Genocida, odnosno njegovi čelni ljudi. Nije u prvom planu ipak naučna (ne)osposobljenost direktora Muzeja, iako on proziva sve ostale upravo za nedostatak naučnog kredibiliteta. Važno je Imenovanje, koje je nekad imalo potpuno drugi cilj, sad izgleda kao jedan svršeni posao brojanja. Imenovati u početku nije značilo izbrojati. U našim danima vladika Jovan smiruje nerazumne i poziva na trezveno i racionalno sučeljavanje sa činjenicama do kojih se došlo – sa izbrojanim imenima. Na pitanja o broju žrtava on izbjegava odgovor. Ispada da se imenovanje onih koje je bilo moguće imenovati, zapravo sprovodilo ne kao molitveno i duhovno predočavanje Lica žrtve kroz Ime, zbog kojeg se i stradalo – nego je to bila inventura stradanja koja sad podmetnuta iz same SPC predstavlja veliki problem ne samo nama i dolazećim generacijama među Srbima nego i onima s druge strane koji se moraju suočiti sa svojom prošlošću.

Država se u ovim osjetljivim temama pokazuje kao nesiguran partner sa vidljivim nedostatkom standarda. Dok čelnici Muzeja žrtava Genocida, koji je državna institucija, sa gnušanjem pominju izraelskog istoričara Gideona Grajfa, nazivajući svaki drugačiji narativ „paradržavnim“ – on je dva puta odlikovan od najviših zvaničnika Republike Srbije i to od MVP 2018. te od Predsjednika 2019. godine. Da li smo upravo svjedoci da činjenice o srbskom stradanju postaju zabranjena, alternativna i nezvanična istorija i to pod pokroviteljstvom države Srbije, koja se nažalost sve češće pokazuje kao sponzor projekata koji stoje u suprotnosti sa nacionalnim interesima? Kao kap u velikom moru svjetske politike, ne možemo a da se ne osvrnemo na globalna događanja čije čitanje nam donosi zastrašujuće zaključke.

Kao u realnosti putujućeg svjetla ugaslih zvijezda, obasjani tim ugaslim sjajem koje će nas iz prošlosti nadživjeti, u naše živote se mješaju davno završeni sukobi, za koje smo bili sigurni da su i kako su se završili. Niti su završili, niti više možemo sa sigurnošću reći na čijoj strani se zavijorila zastava trijumfa. Kao što je ruska pobjeda postala zabranjena istorija, a ujedinjena Evropa opet se sprema na pravoslavni istok, otvoreno, bez stida i straha – tako se može bez velikog zagonetanja uklopiti u novi nauk teza da, inače neposlušni, Srbi ni u kom slučaju nisu mogli biti u prošlosti narod koji je podnio milionske žrtve. Možda u spremanju za novo klanje, treba nam svakako skinuti časti i oreole iz prošlosti. Odavno smo izgubili status pobjednika i saveznika, što je čak i teže nego izgubiti status žrtve. Ali ide skupa.

Sjećanje na žrtve je sjećanje da smo na svjetloj strani, ne u sjaju ugaslih zvijezda, nego u nepatvorenoj svjetlosti Sunca Pravde.

Autor: Aleksandar Tutuš