Od kada su u paničnom, bezglavom i kukavičkom bekstvu napustili zemlju pred nastupajućim snagama partizanskog pokreta, Ante Pavelić i vrh ustaškog pokreta, kao i brojni ustaški jurišnici, koljači i ubice, našli su se u emigraciji, rasuti po svetu od Austrije do Australije. Kako su zapadne obaveštajne službe i Katolička crkva prebacivali ustaše na bezbedne lokacije koristeći se takozvanim „pacovskim kanalima“ nije tema ovog teksta, ali gotovo sigurno će biti nekog budućeg.
Ustašku emigraciju su izdašno pomagale obaveštajne službe zemalja domaćina, koje su u njima videle potencijalno sredstvo disciplinovanja SFRJ. Međutim, ubrzo je došlo do intenzivnih unutrašnjih sukoba među zaraćenim ustaškim frakcijama, pa je tako uprkos povoljnoj klimi za organizaciju ustaškog pokreta, kako na evropskom, američkom i australijskom tlu ipak izostalo jedinstvo široke ustaške emigracije.
Frakcije su se podelile primarno zbog pljačkaških tendencija ustaških prvaka. Tako su se grupisale ustaške snage oko Pavelića, zatim oko Branka Jelića koji je ušao u otvorene sukobe sa Pavelićem, a tu je bila i skupina okupljena oko Maksa Luburića, samozvanog generala Drinjanina, koji je takođe ušao u sukob sa Pavelićem, ali i drugim ustašama koje su ugrožavale njegove finansijske malverzacije. Uskoro se u sveopštu borbu za prvenstvo u drugoj ustaškoj emigraciji našao i Eugen Dido Kvaternik, koji je takođe napao Pavelića. Neophodno je naglasiti da su sukobi bili finansijske i lične prirode, pre svega reč je izraženoj sujeti ustaških prvaka, dok su ideološki sukobi bili marginalni, što ukazuje na pravu prirodu ustaškog pokreta koja je bila jasno vidljiva i u periodu prve emigracije, ali i u toku rata.
Ubrzo su počela nicati razna ustaška revolucionarno-teroristička društva širom sveta, Hrvatski narodni odbor, Hrvatsko križarsko bratstvo, Hrvatski oslobodilački pokret, Hrvatski narodni otpor, Hrvatsko revolucionarno bratstvo…
Upravo je ustaška teroristička organizacija Hrvatsko revolucionarno bratstvo tema ovog teksta, odnosno operacija „Feniks“ koju je ova skupina organizovala i pokušala da sprovede u delo leta 1972. godine.
Hrvatsko revolucionarno bratstvo (HRB) je formalno osnovano u Australiji 1961. godine, osnovala ga je skupina ustašnjkih emigrana, pljačkaša i avanturista-plaćenih vojnika u dosluhu sa australijskom službom bezbednosti, a svakako uz odobrenje CIA. Članovi su uglavnom delili isto ideološko poreklo, naime većina je potekla iz starih ustaško-klerikalnih porodica, koje su napustile Jugoslaviju posle rata. HRB je bilo ustrojeno prema strogo konspirativnim principima, organizaciono osnovne jedinice su bile ilegalne terorističke trojke. Članovi su dobijali diverzantsku obuku, koju je izdašno pomagala australijska obaveštajna služba. Pored napada na jugoslovenske institucije u Australiji, jedan od glavnih metoda borbe u početnim godinama bili su napadi na jugoslovenske emigrante koji se nisu slagali sa ustaškom ideologijom, kao i napadi na jugoslovenska kulturna i društvena udruženja. Kao osnivači HRB i vođe ustaške emigracije u australiji ističu se Jure Marić i istaknuti predratni ustaša Srećko Rover. Kroz organizaciju koja se do 1965. raširila i po Evropi, prošlo je prema nekim procenama oko 200 članova, od kojih je svaki dobijao konspirativno ime. Neki od istaknutih članova su bili: Ilija Tolić, Ilija Glavaš, Geza Pašti, Josip Senić, Pavle Vegar, braća Adolf, Ambroz i Petar Andrić, Đuro Horvat, Vejsil Keškić, Ludvig Pavlović…
Terorističkoj organizaciji HRB stavljaju se na teret brojne diverzije kako na teritoriji same Jugoslavije, tako i u inostranstvu, najznačajnije su svakako upad u Jugoslaviju 1963. godine, kada je grupa predvođena Tolićem i Oblakom, od ukupno devet članova, tri ustaške trojke, pokušala da diverzantskim akcijama destabilizuje Jugoslaviju i da ponovo širi ustaški teror u operaciji „Vruće leto 63.“ Operacije je bila potpuni neuspeh, obzirom da je UDBA spremno dočekala ustaške teroriste koji su osuđeni na dugogodišnje kazne zatvora. Zatim, izdvaja se teroristički napad u Beogradu, kada je 13. jula 1968. godine, u 21.05 časova u beogradskom bioskopu 20. Okotobar eksplodirala paklena naprava, tom prilikom jedna osoba je stradala, a preko 80 osoba je ranjeno. Isti bombaši su sledeće godine ponovili teroristički akt, ovog puta meta je bila beogradska železnička stanica, nakon napada, bombaši su uhapšeni. I naravno, od posebnog značaja je operacija „Feniks“ izvedena 1972. godina, ona je predstavljala vrhunac ustaških pokušaja da gerilskim metodama dignu ustanak u Jugoslaviji.
Operacija „Feniks“ se kao ideja rodila u glavama ustaških prvaka Marića i Rovera vrlo brzo nakon neuspeha grupe Tolić-Oblak iz 1963. Oni su smatrali da su na greškama dosta naučili, a uz to bilo je potrebno i opravdati uložena sredstva obaveštajnih službi u ustašku emigraciju, prvenstveno u HRB. Pripreme za operaciju su tekle sporo, teško su se pronalazili regruti koji su bili voljni da oružano upadnu u Jugoslaviju. Jezgro terorističke grupe je poteklo iz australijskog ogranka HRB, a kasnije su se „jurišnici“ regrutovali i iz redova HRB-ovih podružnica u SR Nemačkoj, Italiji, Austriji i Francuskoj. Uspostavljena je međunarodna regrutna mreža ustaškog terorizma, kao i kanali za nabavku otrova, oružja, eksploziva i municije. Cilj je bio da se pokrenu diverzije na ključnim infrastrukturnim tačkama, zatim da se otruje beogradski vodovod, i da se kao vrhunac operacije podigne oružana pobuna širokih razmera sa krajnjim ciljem ponovne uspostave NDH.
Teroristička grupa je prošla intenzivnu obuku u Australiji, Nemačkoj i Austriji. Poslednje pripreme obavljene su u Austriji u okolinim šumama nedaleko od jugoslovenske granice. Grupa od 19 terorista, predvođena braćom Andrić, Vegarom i generalom Glavašem, prešla je granicu kod Dravograda. Operacija „Feniks“ je formalno počela 20. juna 1972. godine, krajnji dugoročni cilj je bila uspostava nove NDH, a etape operacije su podrazumevale da se prvo formiraju operativne baze na Vranu, okolnim planinama i u brdima, odakle će se vršiti mobilizacija ljudstva i popuniti ustaška vojska za operacije širih razmera.
Teroristi su oteli kamion na jednom od obližnjih puteva, i tim kamionom su se prevezli u centralnu Bosnu, na planinu Raduša. Kidnapovanog vozača kamiona, ustaše su poštedele i on je pušten, nedugo zatim ispostavilo se da je to bila jedna u nizu grešaka terorista, obzirom da je vozač odmah obavestio policiju i vojsku o naoružanim gerlicima u planini. Isto su učinili i lovci na koje su gerlici naišli u prvim danima lutanja po bosanskim brdima. Prve borbe odigrale su se na obroncima Raduše, vojska, policija i teritorijalna odbrana su se brzo mobilisale, i u prvom susretu stradao je vođa terorista, Ambroz Andrić. Uvidevši da su se prevarili u svojim procenama, da će ih narod dočekati raširenih ruku i sa cvećem, teroristi su se pod snažnom vatrom dali u bezglavo bekstvo. Razbili su se u manje grupe, od kojih je svaka krenula svojim putem. Jedna grupa je krenula ka moru, druga grupa prema granici, a treća je tumarala bosanskim planinama bez jasnog plana. Usledili su novi sukobi u kojima je stradalo 13 pripadnika oružanih snaga SFRJ, dok je teroristička grupa bila razbijena već sedam dana nakon početka operacije „Feniks“, za sedam dana ubijeno je 9 članova HRB. Preostali teroristi susreli su se sa moralnim očajanjem, ali i sa fizičkom iznurenošću. Negostoljubiv teren, ali i stanovništvo onemogućili su teroriste da se pregrupišu, i oni su uskoro počeli da padaju jedan po jedan, što od gladi i nepromišljenosti, što od mentalne nestabilnosti kojoj su mnogi bili podložni. Na kraju operacije, ubijeno je 15 ustaških terorista, dok su 4 uhapšena, od čega su Đuro Horvat, Vejsil Keškić i Mirko Vlasnović osuđeni na smrt, a Ludvig Pavlović je pošteđen smrti i upućen je na izdržavanje zatvorske kazne u Sremsku Mitrovicu. Nakon raspada Jugoslavije, 1991. godine hrvatske vlasti su na tragu ustašva uspele da ga oslobde i prebace u Hrvatsku, gde se priključio paravojnim formacijama, a sudbina je htela da pogine u sukobu sa jedinicama JNA.
Ustaški teroristi organizovani u organizaciji Hrvatsko revolucionarno bratstvo precenili su svoju moć, a lažni izveštaji kojima je rukovodstvo HRB mahalo pred svojim jurišnicima samo su pojačali iluzije da ih narod čeka kao oslobodioce i da će im nakon prvog ispaljenog metka prići hiljade novih ustaša. Takve iluzije skupo su koštale ustaške teroriste tog leta 1972. godine. Ubeđenje da je moguće podići oružani ustanak na plimi MASPOK-a i nekoliko uspešnih terorističkih akcija, odnosno atentata, poput ubistva Vladimira Rolovića 1971. pokazalo se kao potpuni promašaj i politička kratkovidost. Ustaška teroristička emigracija nastavila je da gubi rat protiv Službe državne bezbednosti i u godinama koje su dolazile, ali ipak, nova NDH uspostavljena je oružanim putem kako su članovi HRB i priželjkivali, na novim rekama srpske krvi.
autor:Vukašin Maksić
