Stara Srbija je istorijski i geografski pojam, nastao u 19. veku pod uticajem geopolitičkih promena koje su nastupile stvaranjem Kneževine Srbije, nakon čega je za oblasti koje su činile jezgro srednjovekovne Srbije, a koje su ostale pod turskom vlašću, počeo da se upotrebljava pojam Stara Srbija. Prostorni opseg pojma Stara Srbija se u stručnoj literaturi i publicistici upotrebljava u širem ili užem značenju. U užem smislu, pojam obuhvata Staru Rašku, Kosovo, Metohiju i najveći deo Vardarske Srbije, danas Vardarske Makedonije, dok u širem smislu obuhvata celu severnu Albaniju, Vardarsku Srbiju i delove Egejske Makedonije.
Nije utvrđeno kad se prvi put javlja ime Stara Srbija, bar ne u pisanim izvorima iako je, po svoj prilici, taj naziv postojao duže vreme u narodu. Pretpostavlja se da je u narodu nastao za vreme Velike seobe Srba 1690. godine kod izbeglica i preseljenika na prostore Panonske nizije, gde se inače — kao na primer, u Slavoniji, Baranji i Banatu u 18. veku predeli naseljeni Srbima nazivaju Rackom zemljom (Ratzenland, Rassorzag) zemljom Rašana — Srba. Ovo je proisteklo za razliku od ranijeg, starog, zavičaja odakle je potekla seoba pod patrijarsima Arsenijem III i Arsenijem IV. U delima Jakova Ignjatovića na nekim mestima — vek i po posle Velike seobe — upravo se apostrofirao ovaj pojam starog zavičaja na Balkanu — od novog zavičaja u Habzburškoj monarhiji, i to pod opštim nazivom Stare Srbije. Ipak ovaj pojam nije obuhvatao određeni geografski pojam već je označavao generalno stari zavičaj.
Međutim pravi istorijski smisao pojma i termina Stara Srbija nastao je tek početkom 19. veka posle stvaranja nove srpske države pod Đorđem Petrovićem i Milošem Obrenovićem, Srbije, odnosno Kneževine Srbije, za razliku od neoslobođenog dela nekadašnje (srednjovekovne) Stare Srbije, koja je i dalje ostala pod turskom vlašću, do 1877/78. godine (jednim, njenim severnim, delom), odnosno do 1912. godine, do konačnog oslobođenja. U vreme Prvog srpskog ustanka i kasnije do sredine 19. veka ove teritorije su nazivane Arnautlukom zbog vladavine albanskih pašalara u ovim krajevima. Kao Arnautluk Stara Srbija je označena i u Načertaniju Ilije Garašanina iz 1844. godine.
Prvi je ovaj termin upotrebio Vuk Stefanović Karadžić označavajući u svom Srpskom rječniku iz 1852. godine Prilep kao grad u Staroj Srbiji, a kao mesta nastanjena Srbima navodi i Veles, Debar i Tetovo. Na drugom mestu Vuk piše da je Stara Srbija ona teritorija „našega naroda“ koja je pripadala srpskoj državi pre turskog osvajanja Balkanskog poluostrva. Vuk je svakako pre izlaska Rječnika iz štampe poznavao termin Stara Srbija. Još 1834. govoreći o Debranima koje je upoznao na Cetinju Vuk kaže da se: „upravo još ne zna dokle Srba ima u Arnautskoj i Maćedoniji“. Ova dva termina bila su uopštoj upotrebi i nisu bila tačno definisana, Vuk ih kolokvijalno koristi sve do Rječnika kada konačno usvaja i uvodi ime Stara Srbija. Već 1854. jeromonah Gedeon Josif Jurišić (pitanje koliko pod uticajem Vuka, a koliko samostalno) u knjizi Dečanski prvenac koristi termin Stara Srbija i čak daje prvi put njen teritorijalni opseg. Po njemu Stara Srbija obuhvata nahije Novopazarsku, Pećku, Prizrensku, Đakovičku, Prištinsku, Vučitrnsku, Skopsku, Vranjsku, Nišku i Leskovačku. To se otprilike poklapa sa današnjom teritorijom Raške oblasti, Kosova i Metohije i Severne Makedonije do Kičeva i Velesa na jugu i Kočana na istoku (obuhvata Kumanovo, Tetovo, Skoplje i Gostivar).
Kasnije, tokom 19. veka, Stara Srbija se kao termin učvrstila kao oznaka za zemlju etničkog jezgra i centra Srpske srednjovekovne države. Teritorijalno se poklapala sa teritorijom kraljevine Srbije uz teritorije na jugu, koje su u sastavu Srbije bile u vreme vladavine kralja Milutina. Dakle oblasti Stare Raške, Kosova, Metohije, sliv Binačke Morave i severno Povardarje sa Skopljem do gradova Ohrida, Prilepa i Štipa na jugu. U 19. veku ta teritorija se nalazila pod turskom vlašću omeđena na severu i zapadu granicama slobodnih srpskih država Srbije i Crne Gore, a na jugu i jugoistoku granicama srpske Pećke arhiepiskopije (pre 1346. godine), odnosno južnim međama turskog Skopskog sandžaka (kasnije Kosovskog vilajeta sa sedištem u Prištini, odnosno u Skoplju).
Srpska teritorijalna potraživanja od Turske tokom Srpsko-turskih ratova (1876—1878) obuhvatala su Staru Srbiju, odnosnio Kosovski vilajet koji se unekoliko sa njom poklapao. U periodu od 1885. do 1912. teritorija Stare Srbije je dobila konačni oblik u smernicama srpske spoljne politike i obuhvatala je teritoriju Kosovskog vilajeta i severozapadnog dela Bitoljskog vilajeta. (Rekanska kaza, Prilepska kaza, Debarska kaza i Kičevska kaza). Jovan Cvijić je Staru Srbiju konačno omeđio granicama države kralja Milutina vodeći se teritorijama koje su evropski geografi 16-18. veka označavali kao Srbiju. Početkom 20. veka, pojam Stare Srbije je proširen prema oblastima današnje Severne Albanije, što je bio plod strateških i ekonomskih potreba Srbije za izlaskom na more.
Oslobođenje Stare Srbije
Delovi Stare Srbije priključeni Srbiji (zeleno) i Crnoj Gori (ljubičasto) nakon oslobođenja (1912)
Tokom Prvog balkanskog rata (1912—1913), celokupno područje Stare Srbije oslobodile su u jesen 1912. godine vojske Kraljevine Srbije i Kraljevine Crne Gore. Nakon poraza na svim bojištima, Osmansko carstvo je Londonskim mirovnim ugovorom od 30. maja 1913. godine priznalo gubitak svojih evropskih poseda, osim samog Carigrada sa neposrednim zaleđem. Prema dogovoru između Srbije i Crne Gore, oblasti oko Priboja, Prijepolja, Nove Varoši, Sjenice, Novog Pazara i Tutina, kao i celokupna oblast Kosova sa južnom Metohijom pripala je Kraljevini Srbiji, dok je oblast oko Pljevlja, Bijelog Polja, Berana, Rožaja, Peći i Đakovice pripala Kraljevini Crnoj Gori. Konačna granična linija određena je posebnim sporazumom između Srbije i Crne Gore od 12. novembra 1913. godine.
U sastavu Srbije i Crne Gore
Nakom oslobođenja Stare Srbije, pred državne vlasti Kraljevine Srbije i Kraljevine Crne Gore postavilo se pitanje o administrativnom uređenju novopriključenih oblasti. Tim povodom je u Beogradu i na Cetinju donet niz propisa i odluka, koji su postepeno uvođenjne u život, prema opštim prilikama na terenu.
Predlogom Zakona o prisajedinjenju Stare Srbije Kraljevini Srbiji i o upravi u njoj iz 1913. godine bila je predviđena administrativna podela prisajedinjenog područja na 12 okruga sa ukupno 45 srezova. Prema ovom predlogu zakona, koji je Ministarstvo unutrašnjih dela uputilo Narodnoj skupštini, predviđeni su bili okruzi: Bitoljski, Bregalnički, Zvečanski, Prištinski, Kumanovski, Ohridski, Prizrenski, Prijepoljski, Novopazarski, Skopski, Tetovski i Tikveški. Zakon nije usvojen do kraja Prvog svetskog rata, već je stupio na snagu tek regentovim ukazom 1919. godine, kada su ovi krajevi konačno izjednačeni u pravnom pogledu sa starim oblastima Kraljevine Srbije.
Na drugoj strani, državne vlasti na Cetinju su 1913. godine donele odluku da deo Stare Srbije koji je priključen Crnoj Gori bude podeljen na četiri administrativne oblasti, sa centrima u Pljevljima, Bijelom Polju, Beranama i Peći.
U sastavu prve i druge Jugoslavije
Za vreme Kraljevine SHS na ovom prostoru je prvo osnovana pokrajina Južna Srbija. Ona je ukinuta nakon donošenja Vidovdanskog ustava 1921. godine, kada su ukinuti i okruzi, a umesto pokrajina i okruga na celoj teritoriji kraljevine su formirane oblasti. Godine 1929, su umesto oblasti osnovane banovine, koje su postojale sve do okupacije Kraljevine Jugoslavije 1941. godine. Najveći deo Stare Srbije pripadao je Vardarskoj banovini.
Nako Drugog svetskog rata, prilikom utvrđivanja administrativne granice između federalnih jedinica u sastavu nove Jugoslavije (1945),[14] odlučeno je da Srbiji pripadnu srezovi: Vučitrnski, Gnjilanski, Gorski, Đakovički, Kačanički, Lapski, Metohijski, Mitrovački, Novovaroški, Novopazarski, Podgorski, Podrimski, Preševski, Prijepoljski, Prištinski, Sjenički, Ferizovački, Šarplaninski. Ostali srezovi na području stare Srbije priključeni su federalnim jedinicama Crnoj Gori i Makedoniji.
Između Stare Srbije i Makedonije kao delova evropske Turske nije postojala formalno određena granica, niti je ikada bila i postavljena.
Kultura Stare Srbije
Na prostoru stare Srbije nalazili su se poznati srpski srednjovekovni dvorci: Svrčin, Pauni, Nerodimlja, Štimlje, Ribnik kod Prizrena i drugi. Istorijske državne prestonice: Ras, Priština, Prizren i Skoplje. Sedište Pećke patrijaršije od 1346. godine i najveća dostignuća srpske srednjovekovne kulture oličena u manastirima Mileševi, Sopoćanima, Đurđevim Stupovima, Pećkoj patrijaršiji, Visokim Dečanima, Gračanici, Bogorodici Ljeviškoj, Svetim Arhanđelima kod Prizrena i velikom nizu srpskih zadužbina oko Skoplja i Kumanova, kao što su Markov manastir, Andreaš, Psača, Sveti Spas u Kučevištu kod Skoplja, Staro Nagoričino, Matejić i drugi.
Razlike među znamenitim autorima
Srpsko poimanje Stare Srbije je u vreme pred Berlinski kongres približno zaokruženo u granicama Kosovskog vilajeta. Prostiranje Makedonije, međutim, ostalo je nedifinisano ili kontradiktorno u diplomatskim i publicističkim tekstovima srpskog porekla sve do 1906. godine.
Zabuni o prostiranju Makedonije i Stare Srbije kod Srba kumovao je Vladimir Karić unevši 1882. pojam Srpska Makedonija u srpsku geografsku terminologiju. Karić je južnu granicu Stare Srbije odredio na Šar–planini i kosi Karadaga dok je oblasti od ovih planina na jug do reke Crne nazvao Srpskom Makedonijom (V. Karić, Srpska zemlja, Beograd, 1882, 118, 123–124).
Drugog mišljenja je bio diplomata Milojko Veselinović, on je 1887. Makedoniju smestio južno od reke Crne, Bitolja, Strumice i Demir Hisara a oblasti severno od ove linije pa do srpsko–turske granice obuhvatio Starom Srbijom (M. Veselinović, Geografsko–etnografski pregled Maćedonije i Stare Srbije sa kartom, Bratstvo, br. 1, Beograd, 1887, 190–191). Karićevu Srpsku Makedoniju Veselinović je godinu dana nakon upotrebe ovog termina nazvao Južnom Starom Srbijom, za razliku od Severne koja se prostirala od Šare i Kačanika do srpsko–turske granice. Prilično podoban izraz u smislu ciljeva srpske spoljne politike − Južna Stara Srbija ipak nije zaživeo u rečniku srpske diplomatije onog vremena ali su Veselinovićeve granice Makedonije i Stare Srbije usvojene kod kasnijih autora.
Jovan Cvijić je na osnovu sopstvenih istraživanja prihvatio gotovo identičnu podelu dve oblasti nazvavši Veselinovićevu Južnu Staru Srbiju Skopljanskom Starom Srbijom.
Izvor: Srbske Novine